I juli 2024 annoserar Hydro i Høyanger at dei ønskjer å rive det gamle posthuset i Høyanger. Kva er historia til dette bygget? Kva betyr bygget det for Høyangersamfunnet? Er det verdt å ta vare på det gamle posthuset i Høyanger?
Bygging
15. desember 1925 fekk Den Norske stat overdrege posthustomta vederlagsfritt frå NACo. Same dag vart det og tinglyst ei festekontrakt til feltpostmeister Johan Arntzen på tomta. I følgje denne hadde han frist på seg til å ferdigstille bygget innan eitt og eit halvt år. Bygget vart truleg ført opp i løpet av 1926. Fotografi teke i juni 1927 viser eit ferdigstilt posthus.
Det nye posthuset i Høyanger i juni 1927. (Eugen Nordahl-Olsen senior/Fylkesarkivet i Vestland)
Bruk av huset
I tillegg til postkontor var det og bokhandel i første høgda. Ein kort periode etter at posthuset var bygd heldt også telegrafen til her, inntil den fekk permanente lokale i nabobygget ovanfor i Storgata. I 1928 starta Arntzen Høyanger Avis, også denne helt til med redaksjon og trykkeri i posthuset. Avisa vart nedlagt i samband med krigsutbrotet i 1940. Bokhandelen var i huset til 1956. Etter den tid var det postkontor i heile første høgda. I andre høgda budde familien Arntzen. I tredje høgda budde ein periode bokhandlar Sigfred Olsen. I november 1940 melde Artnzen og heile familien seg inn i Nasjonal Samling (NS). Johan Artnzen var under krigen NS-ordførar i Kyrkjebø kommune og NS-fylkesordførar i Sogn og Fjordane. Etter krigen fekk han dom i landsvikoppgjeret, og kom aldri meir attende til Høyanger.
Posten i reguleringsplanen
«Høyanger er eit komplett byanlegg med svært høg kulturhistorisk interesse og arkitektonisk kvalitet. Industribyen Høyanger er eit lærestykke i byplanlegging og bebygging frå vårt eige århundre.» Dette sitatet er henta frå ein tettsadfoldar for Høyanger kommune Høyanger spesial Årgang 1, Nr 2.1999. Denne teksten er forfatta av arkitekt Aril Waage som var sentral i tettstadanalysen for Høyanger sentrum på 1990-talet.
Eit viktig bakteppet for arbeidet med tettstadanalysen var sanering av sentral bygningsmasse i Høyanger inkludert Murgården på Sæbøtangen og Folkets Hus i sentrum på 1970- og 1980-talet. I 1989 var det strid om riving av to Egne Hjem hus i August Gunnarskogsgate til fordel for parkeringsplassar. Tettstadanalysen tok sikte på å ta vare på byregulerte sentrum av Høyanger bygd opp av NACo i åra frå 1916 til om lag 1960.
I 1993 vart bygningsmiljøet i Parken vedtaksfreda. Deler av bygningsmiljøet, der Egne Hjem bebyggelsen er sentral, er regulert gjennom omsynssoner. Dette området samsvarar og med Riksantikvaren sitt NB!-Register over nasjonale kulturhistoriske bymiljø. Andre sentrale bygg som Byporten, Valhall, gamle fabrikkporten, administrasjonsbygget til Hydro og Høyanger skule.
Posten var heile vegen med i planane for byreguleringa. I samband med eit «stiftingsmøte» helde 21 mars 1916 like etter at utbygginga byrja i Høyanger. Her kan ein lese at det var planar om å bygge postkontor på Sæbøtangen. I reguleringsplanen til Morgenstierne og Eide frå 1917 er post og telegrafbygg planlagd om lag der byporten ligg i dag. Det kom ingen av stadane. Posttomta vart skilt ut i 1925, og bygget kom truleg opp i løpet av 1926. Plasseringa vart det første nye bygget ovanfor gamle fabrikkporten og administrasjonsbygget til fabrikken. Det var det første privateigde huset ein møtte frå kaien og opp Storgata.
Posten markerte inngangen til Høyanger sentrum frå kaien. Langs Storgata kom det det andre samfunnsfunksjonar som telegraf og sjukehus i tillegg til forretningar. Fram til den nye fabrikkporten kom på Leira i 1981 og posten vart flytta i 1984, var området mykje trafikkert av folk til å frå arbeid og posten. Etter den tid har området komme noko i bakevja.
Kaien og Storgata var den gamle innfallsporten til Høyanger. Det fleste som kom til Høyanger før vegen til Nordeide var ferdig stilt i 1934, kom med båt til kommunekaia. Slik var det nok for fleire heilt fram til 1980-talet, då Høyangertunnelen kom og båtanløpa på kaien vart stadig færre. Posten var det første inntrykket ein fekk av det velregulerte bysentrumet i Høyanger.
Ny bruk av posthuset
Etter at posten vart flytta i 1984. Var det ei tid strid om kva huset skulle nyttast til. Mellom anna ønskte Televerket som heldt til i nabohuset å kjøpe huset for å rive det i 1984-85. Dette vart det ikkje noko av etter at kommunen i eit møte ønskte å behalde huset i si opphavlege form. Etter kvart vart huset lagt ut for sal. Son til tidlegare postsjef Einar Skodvin (1954-1966), Trygve Skodvin, kjøpte huset i 1988. Han restaurerte huset, for dette arbeidet fekk han i 1995 Bygningsmiljøprisen frå Høyanger kommune. Skodvin budde då sjølv i huset. Postkontordelen i første høgda vart ombygd til eit kontorfellesskap nytta av fleire verksemder i Høyanger på 1990-talet. Her heldt mellom anna av Høyanger næringsutvikling (HNU) og Sogn og Fjordane Bustadbyggelag hus. Her var og forsikringselskap, regnskapsfirma og ingeniørfirma leigetakarar. Deler av interiøret frå det gamle postkontoret inkludert skranken er framleis å finne i huset.
Skodvin selde huset vidare til Helle Invest i 1998. Helle Invest selde så vidare til Ytredal Frank AS i 2010. Desse to veksla på eigarskapet nokre år, inntil Ytredal selde det då til Hydro Aluminium AS i 2016. I åra etter at Skodvin selde huset har det gradvis forfalle. Det har ikkje vore næringsaktivitet i huset sidan slutten av 1990-talet. Deler av huset har i periodar vore nytta som utleigebustad etter dette.
Riving
I avisa Ytre Sogn 17. juli 2024 kan vi lese at Hydro Høyanger har vedteke å rive av det gamle posthuset. Hovudargumentet deira er at magnetfelt frå fabrikken like ved bygningen gjer det farleg for enkeltpersonar å opphalde seg i området. Kva skjer vidare med det gamle posthuset i Høyanger?
Litteratur
Eithun, G., Berge, K.-M., & Kleppa, H. (2005). Krigsår. Liv og lagnader i Sogn og Fjordane 1940-1945. Førde: Selja Forlag AS.
Kvam, J. (2015). Høyanger. Makter og menneske. Ei reise gjennom eit hundre år. Skald.
NACo. (2012). «Stiftingsmøte» Høyanger. Årbok Høyanger 2012, ss. 30-33.
Nielsen, M. (1984). «Med Hjem skal landet bygges». Egne hjem og hagebybevegelsen i Norge. Utdrag fra boligsakens historie. Bergen: Hovedfagsoppgave i kunsthistorie, Universitetet i Bergen.
Wåge, A. (1999). Forord. Høyanger Spesial 2-99, s. 2.
Kjelder
Sogn Dagblad:
- desember 1984: Sogn Dagblad, lørdag 15. desember 1984 (nb.no)
- februar 1985: Sogn Dagblad, lørdag 16. februar 1985 (nb.no)
- juni 1995: Sogn Dagblad, torsdag 22. juni 1995 (nb.no)
Ytre Sogn:
Statsarkivet i Bergen:
Ytre Sogn tingrett, SAB/A-2601/1/G/Gba/L0031: Pantebok nr. II.B.31, 1925-1930, s. 178-179: https://www.digitalarkivet.no/tl20071008831237
Riksantikvaren:
NB! Register: https://riksantikvaren.maps.arcgis.com/apps/webappviewer/index.html?id=43a25b7d4d474f36ade60f9a69e620f0
Høyanger kommune:
Lokal kulturminneplan strategiplan 2021-25: https://www.hoyanger.kommune.no/tenester/prosjekt-og-overordna-planar/planar/temaplanar/kulturminneplan/
Nettavisen:
Eiendomspriser: https://www.eiendomspriser.no/